ภเวสุ สพฺพภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ จิตฺตปฺปวตฺติ ภิกฺขูนํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย เฉกภาวาย มยา ปกาสิตาฯ เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิปุคฺคลเภทโต อิทํ สพฺพํ จิตฺตํ พหุธาปิ จ พหุปฺปการมฺปิ จ โหติฯ อิติ คหณํ วิภาวินา วิญฺญาตพฺพํฯ สกฺกา วุตฺตานุสาเรน มยา วุตฺตสฺส อนุสาเรน เภโท จิตฺตเภโท วิภาวินา ญาตุํ วิชานิตุํ สกฺกาฯ คนฺถวิตฺถารภีเตน มยา อิทํ จิตฺตปฺปวตฺติทีปกวจนํ สํขิตฺตํ, ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา วิภาวินา คเหตพฺพํฯ

[290] อิมญฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ, วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ อิมญฺจ อภิธมฺมาวตารปฺปกรณํ สุสารํ สุนฺทรสารภูตํ วรํ สตฺตอนฺธการสทิเส โมเห ปทีปํ ปชฺโชตปฺปทีปํ โย นโร สาธุกํ จินฺเตติ วาเจติปิ, ตํ นรํ ราคโทสา จิรํ จิรกาลํ โนปยนฺติ น อุปคจฺฉนฺติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ

6. ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโท

อารมฺมณวิภาควณฺณนา

[291]

เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโวฯ

อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ อหํ เอเตสํ ปน จิตฺตานํ อารมฺมณํ ทสฺสยิสฺสามิฯ หิ กสฺมา? เตน วินา ตํ อารมฺมณํ วชฺเชตฺวา จิตฺตานํ สมฺภโว นตฺถิ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา ทสฺสยิสฺสามิฯ

[292]

รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺฐพฺพํ ธมฺมเมว จ;

ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทาฯ

ฉฬารมฺมเณสุ เฉกา ปณฺฑิตา อารมฺมณํ ฉธา ฉปฺปการํ อาหุ กเถสุํฯ

[293] ตตฺถ ภูเต อุปาทายฯ ตตฺถ เตสุ อารมฺมเณสุ ภูเต อุปาทาย ภูเต ปฏิจฺจ วณฺโณ จตุสมุฏฺฐิโต กมฺมจิตฺตอุตุอาหารสงฺขาเตหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺฐิโต นิพฺพตฺโต นิทสฺสเนน สห ปวตฺโต ปฏิเฆน สห ปวตฺโต รูปารมฺมณสญฺญิโตฯ

[294] ทุวิโธปิ สมุทฺทิฏฺโฐ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว สทฺโท ทุวิโธปิ มุนินา สมุทฺทิฏฺโฐ จิตฺโตตุสมฺภโว, สวิญฺญาณกสทฺโทว จิตฺตสมุฏฺฐิโต โหติฯ กถํ? วจีเภทกจิตฺเตน ภูตาย ชาตาย ภูมิยา ปถวีธาตุยา วิการตา ปถวีลกฺขณภาวโต อติถทฺธลกฺขณตา วิการตา นามฯ สา วจีวิญฺญตฺติ วิญฺญายตีติ วิญฺญตฺติยา อุปาทิณฺณฆฏฺฏนสฺส กมฺมชปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนสฺส การณํ จิตฺตชปถวีธาตุยา กมฺมชปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนญฺจ สทฺโท จ อปุพฺพํ อจริมํ โหติฯ

[295] อวิญฺญาณกสทฺโท โย โส อวิญฺญาณกสทฺโท อุตุสมุฏฺฐิโต โหติฯ อยํ ทุวิโธปิ สทฺโท สทฺทารมฺมณตํ คโต สทฺทารมฺมณภาวํ ปตฺโตฯ

[296] ธรียตีติ คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ชเนหิ ธรียเตติ คนฺโธฯ คมุ สปฺป คติมฺหิ, ธร ธารเณฯ สูจนโต อตฺตโน สาธารณสฺส ปุปฺผาทิโน วตฺถุสฺส ปกาสนโตปิ วา คนฺโธ นามฯ คนฺธ สูจเนฯ อยํ คนฺโธ จตูหิ สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ จตุสมุฏฺฐาโนฯ คนฺธารมฺมณสมฺมโตฯ

[297] รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต ชนา รสมานา ยํ ธมฺมชาตํ รสนฺติ อนุภวนฺติ, อิติ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา รโส อิติ รโส นาม ปณฺฑิเตหิ ปริกิตฺติโต, โส รโส จตุสมฺภูโต รสารมฺมณนามโกฯ

[298] ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ ชเนหิ ผุสียตีติ ตสฺมา โผฏฺฐพฺพํ, ปถวีเตชวายโวฯ ตํ โผฏฺฐพฺพํ จตุสมฺภูตํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ มตํฯ

[299] สพฺพํ นามญฺจ รูปญฺจ, หิตฺวา รูปาทิปญฺจกํ รูปาทิปญฺจกํ หิตฺวา สพฺพํ นามญฺจ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานนามญฺจ รูปญฺจ ปญฺจปสาทสุขุมรูปญฺจ ลกฺขณานิ จ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตลกฺขณานิ จ ปญฺญตฺติ จ ธมฺมารมฺมณสญฺญิตํฯ

[300] ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ กามาวจรภูมิยํ ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติฯ ตีณิ รูปาวจเร รูปสทฺทธมฺมารมฺมณวเสน ลพฺภนฺติฯ อรูเป ปน เอเกกํ ธมฺมารมฺมณํ ลพฺภติฯ

[301-3] ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา, อาปาถํ น วชนฺติ เย เย รูปาทโย ปญฺจ วิสยา ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา ปญฺจารมฺมณานํ ขณสฺส ปริตฺตตฺตา มนฺทตฺตา เตสํ อปฺปายุกตฺตา วตฺถุปริตฺตตฺตา ปญฺจารมฺมณานํ อติขุทฺทกวตฺถุกตฺตา อาปาถํ ปญฺจทฺวาเรสุ ปากฏภาวํ น วชนฺติ, ปญฺจปสาเทสุ ฆฏฺฏนกิจฺจํ น สาเธนฺติ, เต รูปาทโย ปญฺจ วิสยา ธมฺมารมฺมณํ โหนฺติฯ อิติ เยสํ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มตํ โหติฯ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว เต เอวํ วาทิโน เอกจฺเจ อาจริยา ปฏิกฺขิปิตพฺพา, มยา ปฏิเสธิตพฺพาฯ

กสฺมา? จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณสฺส โคจรภูตํ สทฺทํ น ปฏิอนุโภติ, โสตวิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรภูตํ รูปํ น ปฏิอนุโภติฯ อิติ อญฺญมญฺญสฺส โคจรํ เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ เตสํ ปญฺจนฺนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วิญฺญาณานํ ตญฺจ โคจรํ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุสงฺขาตํ ชวนํ ปน ปจฺจนุโภติฯ อิติ วจนสฺส ภควตา วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ รูปาทโย ปน วิสยา รูปาทิปญฺจารมฺมณานิ เอว โหนฺติฯ

[304-6] ทิพฺพจกฺขาทิญาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา ตานิ รูปาทีนิ เอว โคจรา ทิพฺพจกฺขาทิญาณานํ อนาปาถคตานํ เอว ปากฏภาวํ อปฺปตฺตาเนวฯ อิติปิ วจนํ วุตฺตํ น ยุชฺชติฯ ยํ ธมฺมชาตํ รูปารมฺมณํ ภวนฺตํ, ตํ ธมฺมชาตํ กถํ เกน ปกาเรน ธมฺมารมฺมณํ ภเวยฺย? เอวํ สติ รูปารมฺมณสฺส ธมฺมารมฺมณตฺเต สติ เอเตสํ รูปารมฺมณธมฺมารมฺมณานํ นิยโมปิ กถํ ภเว เกน ปกาเรน ภเวยฺย? สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ เอตํ สพฺพํ อารมฺมณํ ฉพฺพิธํ ฉปฺปการํ ภควตา สมุทีริตํฯ ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ วเสน พหุปฺปกาเรหิ มตํฯ

[307] สพฺโพ กามวิปาโก จ สพฺโพ เตวีสติกามวิปาโก จ กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ มโนธาตุหสิตุปฺปาทวเสน กิริยาเหตุทฺวยมฺปิ จาติ ปญฺจวีสติ จิตฺตุปฺปาทา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา เอกนฺตกามาวจรารมฺมณา สิยุํ ภเวยฺยุํฯ

[308-10] อิฏฺฐาทิเภทา ปญฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน ทฺวิปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ ปฏิปาฏิยา อนุกฺกเมน โคจรา โหนฺติฯ รูปาทิปญฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ มโนธาตุตฺตยสฺส ปน สพฺพํ รูปาทิปญฺจกํ อารมฺมณํ โหติ, เอเตสํ เตรสนฺนํ ปน จิตฺตานํ รูปกฺขนฺโธว โคจโร อารมฺมณํ โหติฯ นารูปํ นามํ อารมฺมณํ น กโรนฺติฯ น จ ปญฺญตฺติํ ปญฺญตฺติํ อารมฺมณํ น กโรนฺติฯ

นาตีตํ อตีตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ ฯ น จนาคตํ อนาคตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ เอวฯ หิ สจฺจํ วตฺตมาโน โคจโร เอเตสํ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จาติ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ ตํ อารมฺมณํ วตฺตมานํ เอว ปจฺจุปฺปนฺนํ เอวฯ

[311] เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ เอตานิ เตรส จิตฺตานิ กามธาตุยํ ชายนฺติ, รูปาวจเร ปุญฺญชานิ จกฺขุโสตวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนานิ, กิริยามโนธาตุ จาติ จตฺตาริ จิตฺตานิ ชายนฺติฯ อรูปิสุ อรูปภูมีสุ เนว กิญฺจิปิ เอกมฺปิ จิตฺตํ เนว ชายติฯ

[312-3] มหาปากานมฏฺฐนฺนํ อฏฺฐนฺนํ มหาวิปากานํ ปวตฺติยํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณกิจฺจานํ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจราฯ สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ ปวตฺติยํ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณตฺตยกิจฺจสฺส, ฉทฺวาเรสุ ตทาลมฺพณกิจฺจสฺส จ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจราฯ รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา หสิตุปฺปาทสฺส รูปาทโย ฉ ปริตฺตา โคจรา โหนฺติฯ ปญฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ เย โคจรา ปจฺจุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา เย โคจรา ติกาลิกา ตีสุ กาเลสุ นิยุตฺตาฯ

[314-5] ทุติยารุปฺปจิตฺตญฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉพฺพิธํ จิตฺตํ มหคฺคตโคจรํ นิยตํ นิยตารมฺมณํ โหติ, ตํ ฉพฺพิธํ จิตฺตํ มหคฺคตโคจรํ ปุพฺเพ อตฺตนา อธิคตอากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนกุสลารมฺมณํ, เตสุ ทฺเว ทุติยจตุตฺถารุปฺปปากา ‘‘ยสฺส ยสฺส กุสลฌานสฺส ยํ ยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วจนโต สกสกกุสลสฺส อารมฺมณํ เอว เตสํ วิปากานํ อารมฺมณํ โหติฯ

นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนญฺญโต อฏฺฐานาสวจิตฺตานํ อปฺปมาโณว นิพฺพานํ เอว โคจรํ อารมฺมณํ โหติ ฯ หิ กสฺมา การณา? นิพฺพานารมฺมณตฺตา, น อญฺญโต อารมฺมณโตฯ

[316-320] จตฺตาโร ญาณหีนา จ, กามาวจรปุญฺญโต กามาวจรกุสลวเสน จตฺตาโร ญาณหีนา จ กฺริยโต กิริยวเสน จตฺตาโร ญาณหีนา จ ทฺวาทสากุสลานิ จ เต ปริตฺตารมฺมณา เจว มหคฺคตโคจรา จ, เต น วตฺตพฺพา จ โหนฺติฯ กสฺมา? ปญฺญตฺตารมฺมณตฺตา ฯ จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา, ปุญฺญโต กุสลวเสน จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตา, กฺริยโต กิริยวเสน จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตา จ ตถา อภิญฺญาทฺวยญฺจ กิริยาโวฏฺฐพฺพนมฺปิ จ เอกาทสนฺนํ เอเตสํ จิตฺตานํ โคจโร ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน ติวิโธ โหติฯ อิเม เอกาทส น วตฺตพฺพาปิ โหนฺติฯ กสฺมา? ปญฺญตฺตารมฺมณตฺตาฯ ยานิ วุตฺตาวเสสานิ วุตฺตโต จิตฺตโต เสสานิ ยานิ จิตฺตานิ, ตานิ น วตฺตพฺพารมฺมณานีติ วิภาวินา วิญฺเญยฺยานิฯ

ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํฯ

[321]

ทุติยารุปฺปจิตฺตญฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺตอตีตารมฺมณํ สิยาฯ

[322-6] วิญฺญาณานํ ทฺวิปญฺจนฺนํ ทฺวินฺนํ ปญฺจวิญฺญาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ โคจรา รูปาทโย ปญฺจ ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนาว, อฏฺฐ กามมหาวิปากา ตทารมฺมณกิจฺจวเสน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโคจรา, จุติกิจฺจวเสน อตีตารมฺมณา, ปฏิสนฺธิภวงฺคกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณาฯ โสมนสฺสสนฺตีรณํ สนฺตีรณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํฯ ตทารมฺมณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานาคตาตีตารมฺมณํฯ

เสสสนฺตีรณทฺวยํ สนฺตีรณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ , ตทารมฺมณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานาคตาตีตารมฺมณํ, จุติกิจฺจวเสน อตีตารมฺมณํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณํฯ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ ชวนกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานาคตโคจรํฯ อิติ เอเต ทฺวาทส มานสา ปน สิยาตีตารมฺมณา อตีตารมฺมณา สิยุํฯ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตโคจรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา อนาคตารมฺมณา สิยุํฯ กาเม วีสติ กุสลากุสลา กฺริยโต กิริยวเสน กาเม นว มานสา, โวฏฺฐพฺพํ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, อาวชฺชนกิจฺจวเสน ติกาลารมฺมณํฯ มหากิริยมานสา ชวนกิจฺจวเสน ติกาลารมฺมณา, สนฺเต ปญฺญตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณาฯ ทฺเว อภิญฺญามานสาปิ อภิญฺญากิจฺจวเสน อตีตาทิโคจรา สิยุํฯ อิเม มานสา ปญฺญตฺติกาเลปิ สนฺเต นวตฺตพฺพา ภวนฺติฯ รูปารูปภเวสุ มยา วุตฺตโต เสสานิ สพฺพานิ จิตฺตานิ อตีตารมฺมณาทินา อตีตารมฺมณาทิวเสน ปณฺฑิเตน น วตฺตพฺพานิ น กถิตพฺพานิ โหนฺติ เอว, ปญฺญตฺตารมฺมณานิ เอว โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[327] กามโต จ กฺริยา ปญฺจ กามาวจรวเสน ปญฺจ กิริยา, รูปโต รูปาวจรวเสน ปญฺจมี กฺริยา อภิญฺญาจิตฺตํ, เอเตสํ ฉนฺนํ จิตฺตานํ นตฺถิ กิญฺจิ เอกมฺปิ อโคจรํ อนารมฺมณํ, สพฺพารมฺมณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปญฺจมี กฺริยา’’ติ วจนํ อภิญฺญาจิตฺตวเสน วุตฺตํฯ สุทฺธฌานสฺส ปญฺจมรูปกิริยสฺส ปญฺญตฺตารมฺมณํ เอวาติ เวทิตพฺพํฯ

[328] นิพฺพานญฺจ จตุพฺพิธํ ผลํ, มคฺคํ รูปญฺจ อรูปํ จิตฺตเจตสิกสงฺขาตํ นามญฺจ โคจรํ กาตุํ ยานิ จิตฺตานิ สกฺโกนฺติ, ตานิ จิตฺตานิ เม วท, อาจริย, ตานิ มยฺหํ กเถหิฯ

[329-30] จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา, ปุญฺญโต ปุญฺญวเสน จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตา, กฺริยโต ตถา กิริยวเสน จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตา, ทฺเว อภิญฺญามานสา, กิริยาโวฏฺฐพฺพนมฺปิ จาติ เอกาทส จิตฺตานิ นิพฺพานญฺจ ผลญฺจ มคฺคญฺจ รูปญฺจ อรูปํ นามญฺจ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติฯ

[331-4] จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ ยานิ จิตฺตานิ อรหตฺตผลํ อรหตฺตมคฺคํ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, ตานิ กติ จิตฺตานิ เม วท ตานิ มยฺหํ ตฺวํ กเถหิฯ สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ, โภ ภทฺทมุข, ตฺวํ มยฺหํ วจนํ สุโณหิ, สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ ฉ จิตฺตานิ อรหตฺตผลํ อรหตฺตมคฺคํ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติฯ จตฺตาโร ญาณสํยุตฺตา, กิริยา จ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ จ กิริยาภิญฺญามโน จาติ ฉ จ จิตฺตานิ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติฯ ปุญฺญโต ปุญฺญวเสน จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตา, ปุญฺญโต ปุญฺญวเสน อภิญฺญาจิตฺตญฺจ อรหตฺตผลํ มคฺคํ โคจรํ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ

[335-8] อรหโต ขีณาสวสฺส มคฺคจิตฺตํ ผลมานสํ วา ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา วิชานิตุํ น สกฺโกนฺติฯ กสฺมา การณา? ปุถุชฺชโน โสตาปนฺนสฺส มานสํ น ชานาติ, โสตาปนฺโน สกทาคามิสฺส มานสํ น ชานาติ, สกทาคามี อนาคามิสฺส มานสํ น ชานาติ, อนาคามี อรหนฺตสฺส มานสํ น ชานาติฯ เหฏฺฐิโม เหฏฺฐิโม ปุคฺคโล อุปรูปริ ฐิตสฺส ปุคฺคลสฺส มานสํ เนว ชานาติ, อุปรูปริ ฐิโต ปุคฺคโลปิ เหฏฺฐิมสฺส เหฏฺฐิมสฺส ปุคฺคลสฺส มานสํ ชานาติฯ

[339-342] โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ อารมฺมณํ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา อิโต ปรํ ปวกฺขามิฯ กุสลารมฺมณํ กาเม กาเม อฏฺฐวิธํ กุสลํ อฏฺฐวิธสฺส กามาวจรกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติฯ

กถํ ? ปุพฺเพว กตํ อฏฺฐวิธํ มหากุสลํ ปจฺฉา โสมนสฺสสหคตญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตทฺวเยน วา โสมนสฺสสหคตญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตทฺวเยน วา อุเปกฺขาสหคตญาณสมฺปยุตฺตทฺวเยน วา อุเปกฺขาสหคตญาณวิปฺปยุตฺตทฺวเยน วา อนุสฺสรณกอาลาทีสุ ตสฺส อฏฺฐวิธสฺส กุสลสฺส ชวนกิจฺจวเสน อารมฺมณํ โหติ, วิปฺปฏิสารกาลาทีสุ ทฺวาทสวิธสฺส อกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, กุสลสฺส อภิญฺญามานสสฺส จ กิริยสฺส อภิญฺญามานสสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, เอกาทสวิธสฺส กามาวจรวิปากสฺส ตทารมฺมณวเสน อารมฺมณํ โหติฯ ตถา กามกฺริยสฺสาติ ชวนกิจฺจวเสน หสนสฺส อาวชฺชนกิจฺจวเสน โวฏฺฐพฺพนสฺส ชวนกิจฺจวเสน มหากิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ สิยา ภเวยฺยฯ รูปาวจรปุญฺญานิ ปญฺจ ตโต ฉราสิโต กามวิปากํ วชฺเชตฺวา ปญฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณานิ โหนฺติฯ ตทา โลภมูลโมหมูลวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธฌานานํ อนุสฺสรณกาเล ตสฺส ทสวิธสฺส อกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ติเหตุกปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ฌานโต ปริหีนสฺส ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ฌานารมฺมณํ โทมนสฺสยุตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปฏิฆทฺวยสฺส อารมฺมณํ โหติฯ กามกฺริยสฺสาติ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ กิริยามโนธาตุหสนานิ วชฺเชตฺวา อาวชฺชนกิจฺจวเสน โวฏฺฐพฺพนสฺส, ชวนกิจฺจวเสน มหากิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติฯ

[343] อารุปฺปกุสลญฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ มหากุสลสฺส จ อภิญฺญากิจฺจวเสน ปญฺจมรูปกุสลสฺส จ ทุติยจตุตฺถอรูปกุสลสฺส จ เตภูมกกฺริยสฺสาปิ โวฏฺฐพฺพนสฺส มหากิริยสฺส จ อภิญฺญากิจฺจวเสน ปญฺจมรูปกิริยสฺส จ ทุติยจตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปกิริยสฺส จ ปฐมารุปฺปกิริยาย อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส จ ตติยารุปฺปกิริยาย อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, เอวญฺจ สติ กถํ ปฐมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตติยารุปฺปกุสลญฺจ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหตีติ เจ วตฺตพฺพํ, ยทา ปุถุชฺชนโยคี วา เสกฺโข วา โยคี รูปสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา อากาสานญฺจายตนสงฺขาตํ ปฐมารุปฺปสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วีตราโค หุตฺวา อตฺตนา อธิคตา สมาปตฺติโย คเหตฺวา ปุถุชฺชนเสกฺขกาเล อตฺตนา อนธิคตํ ทุติยํ อรูปสมาปตฺติํ สมาปชฺชิ, ตทา ขีณาสวกาเล สมาปชฺชิตํ ทุติยํ อรูปกิริยํ ปฐมารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ กโรติ, เอวํ ปฐมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติฯ

ยทา โยคี รูปสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ปฐมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกุสลํ ตติยารุปฺปกุสลญฺจ สมาปชฺชิตฺวา ขีณาสโว หุตฺวา อตฺตนา อธิคตา สมาปตฺติโย คเหตฺวา อตฺตนา อนธิคตํ จตุตฺถํ อรูปสมาปตฺติํ สมาปชฺชิ, ตทา จตุตฺถารุปฺปกิริยา ตติยารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ กโรติ, เอวํ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส ตติยารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ โหติ, ปจฺฉา ขีณาสวกาเล สมาปชฺชิตา รูปารูปสมาปตฺติโย โหนฺติฯ ยถา โหติ, ตถา เอว อกุสลสฺสปิ อารมฺมณํ โหติฯ

[344-7] อรูปาวจรปากานนฺติ ชาตินิทฺธารณํ, จตุตฺถทุติยานํ อรูปปากานมฺปิ อารมฺมณํ โหติ, ‘‘จตุตฺถทุติยาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ ติยานํ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘จตุตฺถทู’’ติ วุตฺตํ, ตทา ทฺวินฺนํ อรูปปากานํ ปฐมารุปฺปตติยารุปฺปชวนานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ, ‘‘ยสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส ยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วจนโต สกสกกุสลานํ อารมฺมณภูตานิ อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนานิ เตสํ ทุติยจตุตฺถารุปฺปปากานํ อารมฺมณานิ โหนฺติ, เอวํ อรูปกุสลํ อิเมสํ อฏฺฐราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ อปริยาปนฺนปุญฺญมฺปิ จตุพฺพิธโลกุตฺตรกุสลมฺปิ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส ญาณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส จ กฺริยสฺส โวฏฺฐพฺพนสฺส, ญาณสมฺปยุตฺตโต กิริยสฺส จ รูปโต รูปาวจรวเสน ปญฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ ปญฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จาติ จตุนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ สทา โหติ, อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – เสกฺขานํ ญาณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, โวฏฺฐพฺพนสฺส, ปญฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ ติวิธํ โลกุตฺตรปุญฺญํ อารมฺมณํ โหติฯ ขีณาสวสฺส โวฏฺฐพฺพนสฺส, ญาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส, ปญฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ อรหตฺตปุญฺญํ อารมฺมณํ โหติฯ ยถา ตถา เอว สพฺพํ อกุสลํ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส หสนโวฏฺฐพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต ปน รูปาวจรวเสน ปญฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, ปญฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ยถา ตถา เอว สพฺพสฺส อกุสลสฺส จ กามาวจรวิปากานํ ตทารมฺมณกิจฺจวเสน เอกาทสนฺนญฺจาติ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ ภควตา อีริตํฯ

[348-352] วิปาการมฺมณํ กาเม สพฺพํ วิปาการมฺมณํ กามาวจรโตปิ กามาวจรวเสนปิ กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส หสนโวฏฺฐพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว ปญฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, ปญฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ กามาวจรปากานํ กามาวจรวิปากานํ เอกาทสนฺนญฺจ ตเถว อกุสลสฺส จ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติฯ

รูเป วิปาการมฺมณํ กามาวจรโตปิ จ กามาวจรวเสนปิ จ กุสลสฺส มหากุสลสฺส , กฺริยสฺส จ โวฏฺฐพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว กุสลสฺส จ อปุญฺญสฺส จาติ ปญฺจนฺนํ ราสีนํ โคจโร โหติ, อรูปาวจรปาเกสุ อยํ นโย ภควตา มโตฯ วฏฺเฏ น ปริยาปนฺนา นปฺปวิฏฺฐาติ อปริยาปนฺนา, เตสํ ปุคฺคลานํ ปากาปิ กามโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส ญาณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, กฺริยสฺส จ โวฏฺฐพฺพนญาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส จ รูปโตปิ รูปาวจรวเสนปิ กุสลสฺส ปญฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, กฺริยสฺส จ ปญฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ เอวํ อารมฺมณํ โหตีติฯ เอตฺถายมธิปฺปาโย อปริยาปนฺนปุญฺเญ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[353-6] กาเม อิทํ สพฺพกิริยจิตฺตํ กามาวจรโตปิ จ กามาวจรวเสนปิ จ กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส จ หสนโวฏฺฐพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว กุสลสฺส ปญฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, กฺริยสฺส จ ปญฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ เอกาทสกามาวจรปากสฺส จ ตเถว อกุสลสฺส จ เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติฯ ยํ กฺริยามานสํ รูเป รูปาวจเร ยํ กิริยามานสํ, กามปากํ ตโต วินา ตโต ราสิโต กามปากํ วินา วชฺเชตฺวา ปญฺจนฺนํ ปน ราสีนํ อารมฺมณํ โหติฯ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กิริยสฺส โวฏฺฐพฺพนมหากิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, หสนํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา รูปกิริยํ อารมฺมณํ น กโรติฯ กฺริยาจิตฺตํ ปนารุปฺเป อรูปกิริยาจิตฺตํ ปน เตสํ ปญฺจนฺนํ เอว จ ราสีนํ อารุปฺปกฺริยสฺสาปิ ปฐมารุปฺปกิริยํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตติยารุปฺปกิริยํ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติฯ อิติ ฉนฺนํ ราสีนํ โคจโร โหติเยวฯ

[357-8]

รูปํ จตุสมุฏฺฐานํ, รูปารมฺมณสญฺญิตํ;

กามาวจรปุญฺญสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ;

อภิญฺญาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จฯ

ทฺวิจกฺขุวิญฺญาณมโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาปากสฺส จ กามกิริยสฺส จาติ เอกาทสวิธสฺส กามกิริยสฺส จ ฉนฺนํ เอเตสํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ

[359-360] นิพฺพานารมฺมณํ กามรูปาวจรโต กามรูปาวจรวเสน เสกฺขานํ ญาณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, รูปาวจรวเสน ปญฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ กามรูปกิริยสฺส จ ขีณาสวานํ โวฏฺฐพฺพนญาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส จ ปญฺจมรูปกิริยสฺส จ อุภยสฺสาปิ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ โหติฯ อปริยาปนฺนโต เจว โลกุตฺตรวเสน จ เอว ผลสฺส, กุสลสฺส จ เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ

[361-2] นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปญฺญตฺตารมฺมณํ ปน เตภูมกสฺส ปุญฺญสฺส มหากุสลสฺส, สุทฺธฌานสฺส ปญฺจวิธสฺส รูปกุสลสฺส, ปฐมารุปฺปตติยารุปฺปกุสลสฺส จ ตเถว อกุสลสฺส จ รูปารูปวิปากสฺส สพฺพสฺส รูปวิปากสฺส, ปฐมารุปฺปตติยารุปฺปวิปากสฺส จ เตภูมกกฺริยสฺส จ หสนโวฏฺฐพฺพนมหากิริยสฺส สพฺพสฺส รูปกิริยสฺส, ปฐมารุปฺปตติยารุปฺปกิริยสฺส จาติ นวนฺนํ ปน ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ

[363-4] รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทารมฺมณาทิโคจรา, ตโย มโนธาตุสงฺขาตา จิตฺตุปฺปาทา ปญฺจารมฺมณิกา นาม มตา ภควตาฯ

อิธ อิมสฺมิํ กามาวจราธิกาเร เอกจตฺตาลีเสว จิตฺตุปฺปาทา ฉฬารมฺมณิกา มตาฯ อยํ กามาวจรจิตฺตานํ อารมฺมณกฺกโมฯ

[365-9] ปญฺจาภิญฺญา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา อิเม สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา ธมฺมารมฺมณโคจรา โหนฺติฯ ปฐมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติฯ ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส ปฐมารุปฺปกุสลารมฺมณภาเว การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ปฐมารุปฺปปาโกยํ, ทุติยารุปฺปเจตโส กุสลสฺส จ ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส จ อารมฺมณํ น โหติฯ หิ กสฺมา? เตสํ ทุติยารุปฺปกุสลวิปากกิริยานํ ปฐมารุปฺปกุสลารมฺมณตฺตาฯ ปฐมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ ปฐมํ กิริยาจิตฺตํ ปน ทุติยารุปฺปเจตโส ปุญฺญสฺส อารมฺมณํ น โหติฯ ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส อารมฺมณํ น โหติฯ รูปารูปภเวสุ หิ ขีณาสวา วิปากจิตฺตานิ จุติวเสน สกสกกุสลานํ อารมฺมณํ กโรนฺติฯ ปฐมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ ปน ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส อารมฺมณํ โหติฯ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตานํ อารมฺมณุปฺปตฺติ วิภาวินา ธีเรน เญยฺยาฯ

[370-3] ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการํ กุสลํ กุสลสฺส ทุติยารุปฺปกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ ปฐมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ สิยา ภเวยฺยฯ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปฐมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา ติปฺปการํ โหติฯ อิติ วจนํ มเหสินา วุตฺตํฯ กฺริยสฺสาปิ ทุติยารุปฺปกิริยสฺสาปิ ปฐมารุปฺปกิริยา อารมฺมณํ โหติฯ กุสลมฺปิ ปฐมารุปฺปกุสลมฺปิ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติฯ

กุสลํ ปฐมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ โหติฯ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฐมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติฯ ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ จตุตฺถารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ตํ อารมฺมณํ โหติฯ เอวเมว ยถา ปฐมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติฯ ยถา ปฐมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ติธา สิยาฯ

[374] ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ อิธ อิมสฺมิํ อธิกาเร ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภ ปฏิจฺจ เย เย จิตฺตุปฺปาทา ชายนฺติ, โส โส โคจโร เตสญฺจ เตสญฺจ จิตฺตุปฺปาทานํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ

[375] โย ปน นโร อิมสฺส อภิธมฺมาวตารสฺส กิร ปารํ ทุตฺตรํ อิธ อิมสฺมิํ โลเก อุตฺตรติ, โส นโร อภิธมฺมมหณฺณเว ปารํ ทุตฺตรํ อุตฺตรํ อุตฺตรติ เอวฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

อารมฺมณวิภาควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉฏฺโฐ ปริจฺเฉโทฯ

7. สตฺตโม ปริจฺเฉโท

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา

[376]

อนนฺตญาเณน นิรงฺคเณน,

คุเณสินา การุณิเกน เตน;

วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,

วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถฯ